Scacchi (Sacchius, Scachius, Sacki, Skakius, Socacki) Marco (ok. 1605–1662), nadworny kapelmistrz Władysława IV, kompozytor i teoretyk muzyki. Był Włochem, pochodził z rodziny osiadłej w Gallese koło Viterbo. Ur. prawdopodobnie w Rzymie, gdzie odebrał wykształcenie muzyczne, m.in. był uczniem Giovanniego Francesca Aneria.

Do Polski przybył S. zapewne w r. 1624 i wszedł do królewskiego zespołu muzyków, kierowanego przez przybyłego z Włoch Aneria (1624/25). Po śmierci Aneria (1630) objął S. kierownictwo królewskiej kapeli. Dn. 18 VI 1632, w czasie konwokacji po śmierci Zygmunta III, prowadził w kolegiacie św. Jana próbę utworu, który skomponował na koronację nowego króla. Nominację na kapelmistrza otrzymał (wg własnej relacji) od Władysława IV, a więc w r. 1633, kiedy to przyznano mu roczną pensję. Dn. 13 IX 1637, pod koniec mszy koronacyjnej Cecylii Renaty, kapela królewska podzielona na 20 chórów odśpiewała krótkie «oficjum» S-ego, które wzbudziło podziw zebranych w kolegiacie św. Jana (A.S. Radziwiłł). S. utrzymywał bliskie kontakty z gdańskimi muzykami: Krzysztofem Wernerem, kantorem kościoła św. Katarzyny, i Kasprem Försterem starszym, kapelmistrzem kościoła Najśw. Marii Panny i właścicielem księgarni. Na królewskim dworze zajmował S. wysokie stanowisko, cieszył się dużą przychylnością Władysława IV. Nuncjusz M. Filonardi pisał w sierpniu 1640, że S. jest nie tylko muzykiem, lecz także «najbliższym przyjacielem» króla. Ojcem chrzestnym syna S-ego był kaszt. sandomierski Adam Kazanowski. Od Zygmunta III otrzymał S. w r. 1626 bliżej nie określone «bona et mobilia» jako kaduk po zmarłym muzyku Marku Gentilim, Władysław IV nadał mu w dzierżawę należący do gruntów folwarku starosty warszawskiego plac, na którym rok później S. wybudował dworek (wspomniany przez A. Jarzębskiego). Pobierał S. nadto stałą pensję płatną z tzw. sum neapolitańskich; nie była ona jednak wypłacana systematycznie i np. w r. 1654 zanotowano, iż należy mu się zaległa wypłata w wysokości 3 600 talarów. Kapelą królewską kierował S. także po objęciu tronu przez Jana Kazimierza, mniej więcej do jesieni 1649, kiedy to za zgodą króla udał się do Rzymu w celu leczenia podagry. Najpóźniej w r. 1651 w Gallese, jednak wyjazd swój traktował jako czasowy i tak też traktowany był on przez dwór. W rejestrach wypłat z sum neapolitańskich, np. w r. 1653, nadal był określany jako «magister capellae», a zespołem pod jego nieobecność kierował wicekapelmistrz Bartłomiej Pękiel. Z powrotu do Warszawy zrezygnował w r. 1653, przypuszczalnie z powodu złego stanu zdrowia. Jednym z jego uczniów był Angelo Berardi. S. zmarł w Gallese 11 IX 1662.

S. był żonaty (od 26 XI 1635) z Reginą Kellerin (zm. w Gallese 30 VIII 1659), wdową po sekretarzu królewskim Piotrze Grabenie (ojcu dwóch jezuitów: Wojciecha i Marka Ludwika, zob.); z małżeństwa tego pochodził syn Franciszek (ochrzczony w Warszawie 12 X 1637, zmarły w dzieciństwie).

A.S.

S. znany był w XVII w. przede wszystkim jako autor pism z zakresu teorii muzyki. Do naszych czasów przetrwało ich dziewięć (w tym jeden we fragmentach). Wydane w r. 1643 w Wenecji Cribrum musicum ad Triticum Siferticum (egz. w Staatsbibliothek w Berlinie, rkp. odpis w Civico Museo Bibliografico Musicale w Bolonii) stanowi krytykę zbioru psalmów Pawła Sieferta, organisty w gdańskim kościele Najśw. Marii Panny. Analiza psalmów stała się okazją do wyłożenia zasad komponowania w stylu XVI-wiecznej polifonii a cappella, czyli w prima pratica. Wywód uzupełnił S. wybranymi przykładami z własnej twórczości, a w załączonym przy końcu dodatku „Xenia Apollinea” zamieścił kompozycje (głównie kanony) autorstwa muzyków z kapeli królewskiej. Bardziej usystematyzowany zestaw zasad pierwszej praktyki kompozytorskiej zawiera Lettera per maggiore informatione a chi leggerà il mio Cribrum (W. 1644; zachowany jako rkp. razem z obydwoma egz. Cribrum). „Iudicium Cribri Musici” (wyd. 1649) obejmuje listy muzyków i kompozytorów polskich i niemieckich udzielające poparcia S-emu w jego polemice z Siefertem oraz podziękowania kapelmistrza złożone przyjaciołom. W r. 1649 wydał S. Breve discorso sopra la musica moderna (przekład angielski ogłosił C. V. Palisca w r. 1972 w „Words and Music: the Scholar’s View. A Medley of Problems and Solutions Compiled in Honor of A. Tillman Merrit”, Cambridge Mass.; oryginał włoski i przekład polski opublikowała A. Szweykowska w: „Polemiki wokół «Musica moderna»”; w wersji angielskiej pt. „Polemics on the «Musica Moderna»”, tłum. T. Carter, oba wyd. Kr. 1993). Breve discorso dotyczyło współczesnej techniki komponowania zwanej seconda pratica. Formę listu «Ad Excellents. Dn. Ch. Wernerum» (ok. 1648, rkp., tekst wyd. w: E. Katz, Die musikalischen…) ma prezentacja i omówienie systematyki muzyki dokonane przez S-ego. W obu tych pracach S., idąc za podziałem wyznaczonym przez C. Monteverdiego, wyjaśnił różnicę pomiędzy dwiema praktykami kompozytorskimi, wykazał bezzasadność zarzutów wysuwanych wobec seconda pratica w muzyce religijnej, a przede wszystkim stworzył pierwszą systematykę stylów muzycznych uwzględniającą wszystkie rodzaje kompozycji wokalnych i wokalno-instrumentalnych uprawianych w 1. poł. XVII w. Twórczość muzyczną, której fundament stanowi jedna teoria, dzielił na dwie praktyki oraz trzy główne style: ecclesiasticus (kościelny), cubicularis (kameralny) i theatralis (teatralny). W ich ramach wyróżnił osiem grup utworów w zależności od obsady i zastosowanej techniki. Podział dokonany przez S-ego zastąpił stosowaną dotąd starożytną systematykę muzyki i obowiązywał, z drobnymi modyfikacjami, do końca w. XVII. Zastosował go m.in. A. Berardi w „Ragionamenti musicali” (Bologna 1681).

W r. 1633 wyszedł z drukarni G.B. Roblettiego w Rzymie Missarum quatuor vocibus liber primus S-ego dedykowany Władysławowi IV (księga chórowa w Biblioteca Casanatense w Rzymie). Zbiór zawiera cztery cykle mszalne przeznaczone na zespół 4-głosowy a cappella. Reprezentują one styl kościelny i, na co wskazują ich tytuły (Missa ,,Sancta Maria”, Missa „Ascendit in coelum”, Missa ,,Sine nomine”, Missa ,,Quando sperai”), prawdopodobnie należą do typu missa parodia. W kompozycjach tych S. świadomie nawiązał do zasad XVI-wiecznej polifonii, choć zbiór nie jest wolny od cech nowszych, zarówno w warstwie tonalno-harmonicznej, jak i formalnej. Wybrane fragmenty mszy, w nieco zmodyfikowanej postaci, stanowiły egzemplifikację zasad kompozytorskich wyłożonych w Cribrum musicum. W tym samym nurcie stylistycznym utrzymane są 4- i 5-głosowe motety (wiele z nich nie dotrwało do naszych czasów). Wszystkie wymienione kompozycje są świadectwem upodobań S-ego do popisywania się najtrudniejszymi umiejętnościami z zakresu pierwszej praktyki kompozytorskiej.

Polichóralność, której popularność rozpoczęła się już pod koniec XVI w., oraz użycie techniki koncertującej typowej dla XVII stulecia, cechują utwór skomponowany na uroczystość koronacji Jana Kazimierza (1649) – Missa omnium tonorum pro electione Regis Poloniae Casimiri (rkp. z r. 1664 w Staatsbibliothek w Berlinie). Jest to cykl mszalny, którego poszczególne części napisane zostały po kolei we wszystkich dwunastu tonacjach kościelnych, co stanowi zjawisko wyjątkowe w muzyce europejskiej do czasów S-ego. Grupa instrumentów, nie licząc basso continuo, spełnia głównie funkcję kolorystyczną, często zdwajając głosy wokalne. Poza krótkimi odcinkami czysto instrumentalnymi oraz koncertującymi partiami smyczków we fragmentach o zredukowanej obsadzie głosowej, instrumenty jedynie zdwajają głosy wokalne. Styl kościelny w połączeniu z seconda pratica reprezentowany jest w twórczości S-ego przez kompozycje wokalno-instrumentalne o różnym przeznaczeniu liturgicznym. Utworem okolicznościowym na 2 głosy, 2 skrzypiec i continuo jest Osanna alleluia napisany na cześć Jana Kazimierza (wyd. w: „Muzyka w dawnym Krakowie”, Kr. 1964).

W stylu kameralnym mieści się zbiór Madrigali a cinque, concertati da cantarsi sù gli stromenti (Venetia 1634; zachowały się tylko 2 księgi głosowe), zawierający 15 kompozycji (w tym jedna dwuczęściowa) do lirycznych tekstów, m.in. G.B. Guariniego i G.B. Marina. S. zapowiadał w Cribrum wydanie zbioru madrygałów 4-głosowych, do którego miały wejść dwie kompozycje w tej rozprawie zawarte (Ah, dolente partita, Questa nova Angioletto), jednak do realizacji tego zamiaru chyba nigdy nie doszło (ocalałe madrygały S-ego opublikował i wstępem opatrzył Z.M. Szweykowski w 26 zeszycie serii „Źródła do historii muzyki polskiej” pt. Madrygały na zespół wokalny i basso continuo, Kr. 1979). Madrygały S-ego należą do typu madrygału continuo, a więc ówcześnie nie najnowszego. Charakteryzują się wykorzystaniem techniki concertato, umiejętnym użyciem figur retoryki muzycznej, doskonałą interpretacją tekstu słownego.

Stylus theatralis w twórczości S-ego reprezentowany jest przez zaginione dziś drammi per musica (zachowały się tylko libretta) do słów Virgilia Puccitellego, wystawiane na dworze Władysława IV. Ostatnie badania pozwoliły ustalić, że S. był kompozytorem muzyki do Il ratto d’Elena (1636). Zdaniem Zygmunta M. Szweykowskiego kapelmistrz mógł być, obok innych muzyków z kapeli królewskiej, również współtwórcą pozostałych drammi.

A. P.

Die Musik in Gesch. u. Gegenwart, XI (C.V. Palisca); Słown. Muzyków Pol., II; – Dahlhaus C., „Cribrum musicum”. Der Streit zwischen Scacchi und Siefert, w: Norddeutsche und nordeuropäische Musik, Kassel 1965; Federhofer H., Marco Scacchius „Cribrum musicum” (1643) und die Kompositionslehre von Christoph Bernhard, w: Festschrift Hans Engel zum siebzigsten Geburtstag, Kassel 1964 s. 76–90; Feicht H., Przyczynki do dziejów kapeli królewskiej w Warszawie za rządów kapelmistrzowskich Marka Scacchiego, „Kwart. Muzycz.” 1928–9 nr 1–2; Kmicic-Mieleszyński W., Geneza „Cribrum Musicum”, „Muzyka” R. 2: 1957 nr 3 s. 3–17; tenże, Poglądy Marka Scacchiego na znajomość kontrapunktu Pawła Sieferta..., Zesz. Nauk. Państw. Wyższej Szkoły Pedag. w Gd., Nr 6, Gd. 1969, Nr 10, Gd. 1971; Lewański J., Świadkowie i świadectwa opery Władysławowskiej, w: Opera w dawnej Polsce na dworze Władysława IV i królów saskich, Wr. 1973 s. 36, 56–9; Massera G., Marco Scacchi: dalla polemica antisifertina allo schema italiana in Polonia, w: Dal Rinascimento al Barocco, Bologna 1974 s. 209–22; tenże, Precisazioni teoriche nel „Cribrum” di Marco Scacchi, tamże s. 201–8; Miks N., Kapela królewska Wazów w rysunku G. B. Gisleniego, architekta i muzyka królewskiego, w: Sarmatia Artistica, W. 1968 s. 105; Palisca C. V., Baroque Music, Prentice-Hall Englewood Cliffs 1968; Patalas A., W kościele, w komnacie i w teatrze. Marco Scacchi: życie, muzyka, teoria, Kr. 2010; Perz M., „Missarum quattuor vocibus liber primus” Marci Scacchi Romani, „Pagine” 1974 s. 217–37; Ruggeri O., Scenografia e cronaca teatrale in alcuni dispacci di Filonardi, w: Miscellanea settempedana II, San Severino Marche 1979; Sołtan A., Muzycy warszawscy w latach 1583–1655, „Rocznik Warsz.” T. 18: 1985 s. 54–5; Szweykowska A., Notatki dotyczące kapeli królewskiej w XVII wieku, „Muzyka” R. 16: 1971 nr 3 s. 92; Szweykowski Z. M., Musica moderna w ujęciu Marka Scacchiego, Kr. 1977 (bibliogr.); tenże, Stile imbastardito i stile rappresentativo w systemie teoretycznym Marka Scacchiego, „Muzyka” R. 19: 1974 nr 1 s. 11–34; Targosz-Kretowa K., Teatr dworski Władysława IV, Kr. 1965; Wisner H., Zygmunt III Waza, W. 1991; – Jarzębski A., Gościniec abo krótkie opisanie Warszawy, Oprac. W. Tomkiewicz, W. 1974 w. 2750–1; Radziwiłł, Memoriale, II.

Aleksandra Patalas i Andrzej Sołtan